Alelujki, „chodzenie po wołoczebnem” również należą do strefy pogranicza. Znawczyni przedmiotu, Janina Szymańska nazywa je fenomenami granicznymi („Etnolingwistyka” 5/92, s.97). Wielkanoc staje się w tym ujęciu tradycją ekumeniczną, po trosze oderwaną, rachmańską. Fruwają po tej przestrzeni szamańskie łałymki - dziwne pieśni, jak ta o dziewięciu rogach jelenia. Przechadzają się maszkary zwierzęce rodem z przedchrześcijańskich czasów. Jednak mimo pozornej bajkowości, wszystko ma tu wymiar konkretny.

Ta pograniczna przestrzeń, po dwudziestu trzech latach eksplorowania, ma dla nas szczególne znaczenie. Mieszają się tu i krzyżują różne wektory czasowe. Chleb pieczony w domu i inna, zdrowa, wiejska żywność nie należą wyłącznie do przeszłości. Są również wektorem zdecydowanie wskazującym w przód.

Nie tylko miasta mogą być kreatywne, także przestrzeń tradycyjna i wiejska daje takie możliwości. Ostatnio mieszkańcy wielu światowych metropolii z pasją próbują budować nowy rodzaj wspólnoty. W naszych działaniach natomiast pojawia się kolędnik, animator kultury, dobrze ugruntowany, działający z jakimś planem, celem. Wchodzi do chałupy, staje tyłem do telewizora i zasłania ludziom obraz. W trudnym terenie uprawia swoją „minimal art”. Coś jak rozsiane pojedyncze gesty, etiudy, ciągły dialog.

Na tym nie koniec. Szkicujemy spektakl.

29 IV 2012

Położona wysoko nad jeziorem Dziadówek, z pięknym widokiem na okolicę, chałupa Antoniego Jankowskiego, raz w roku w wielkanocny poniedziałek zamienia się w teatr. O zmierzchu wielka, pusta izba z zielonym piecem zapełnia się ludźmi. Teatr Wiejski w Dziadówku, jak nazwali go autorzy przedsięwzięcia, Erdmute i Wacław Sobaszkowie oraz Maria Łubiancewa, zaprasza na przedstawienie i zabawę.

„Skąd oni tu się wzięli?” - pytam w jednym z okolicznych domów, zaczynając rozmowę o Teatrze Węgajty, który już od dwunastu lat co roku przyjeżdża w Wielkanoc do Dziadówka na „Allilujkę” - „Oni z babcią Maliszewską jakoś się zapoznali i tak przyjeżdzają”.

Babcia, Marianna Maliszewska, rocznik 1915, mieszka sama na górce w drewnianym domu. Mimo swoich lat nie chce przeprowadzić się do córki, której gospodarstwo leży nieopodal przy drodze. Zachodzę do niej w marcowy zmierzch, pod płytą pali się ogień, pachnie drewnem, babcia częstuje mnie malinową herbatą, zaczyna opowiadać o początkach znajomości z Sobaszkami, założycielami Teatru Wiejskiego Węgajty: „To było jakieś jedenaście, a może więcej, lat temu, latem, jeszcze my krowę chowali i mąż żył, ja na polu krowę doiłam, patrzę, siedzą takie nieznane ludzie, a mąż mówi, gości mamy; jakie to gości, jak ja ich nie znam, a oni pytają, czy mogą przenocować, no i przenocowali, jeszcze oni samochodu nie mieli, piechotą chodzili, potem przyjechali znowu, i tak się zapoznalim”.

Od tego czasu pojawiają się w kilka, kilkanaście osób każdej Wielkanocy, mieszkają zawsze u babci Maliszewskiej. Jeśli jest ich więcej, również u jej córki. Przyjeżdżają i od razu zaczyna się granie i śpiewanie, taniec i zabawa. Ludzie we wsi nazywają ich „grajkami”. Kontynuują zanikający już zwyczaj „chodzenia z allilujką”.

Dawniej w Wielkanoc młodzi mężczyźni chodzili grupkami od domu do domu, przeważnie po sąsiednich wsiach, gromkimi głosami śpiewali pieśni o zmartwychwstaniu:

Wesoły nam dziś dzień nastał,
Którego z nas każdy żądał,
Tego dnia Chrystus zmartwychwstał,
Alleluja, Alleluja!
Król niebieski k'nam zawitał,
Jako śliczny kwiat zakwitał;
Po śmierci sie nam pokazał,
Alleluja, Alleluja!...

Składali gospodarzom życzenia również w formie żartobliwych „oracyjek”, jak na przykład:

Dajcie nam tu dajcie jajek osiemnaście,
żeby wam sie kury nie kryły po chwaście,
po chwaście nie kryły, jajek nie gubiły,
Żeby wam się zawsze do domu schodziły

albo:

Ty gosposiu bądź wesoła
weź kluczyki, skocz do stoła,
a od stoła do szafeczki,
przynieś dla nas flaszę gorzałeczki
i tę kiełbasę, co trzy razy sie opasze

Było wiele śmiechu i zabawy, szczególnie tam, gdzie w domu były młode panny; gospodarze dawali jajka, częstowali wódką. Po wojnie zwyczaj zaczął zanikać, chociaż - jak opowiada Jadwiga Żukowska z Ługiel (wsi sąsiadującej z Dziadówkiem), jeszcze nie tak dawno, może kilkanaście lat temu, „sąsiedzi chodzili, śpiewali te alliluje, jajka zbierali, wódkę dostawali, potem piekli jajecznicę”.

W Ługielach to już jedynie obszar ludzkiej pamięci, Dziadówek ma jednak, dzięki Węgajtom, swoją allilujkę. Co roku niezmiennie, w wielkanocny poniedziałek wędruje, od gospodarstwa do gospodarstwa, grupa „grajkow” - skrzypce, harmonia, klarnety, bęben, kontrabas, ligawka... Ludzie znają ich, czekają, goszczą, śpiewają wraz z nimi.

Zimą do babci Maliszewskiej zagląda Antoni Jankowski zapytać, czy w tym roku też przyjadą, wprawdzie podłoga w dużej izbie trochę się załamała, ale on zaprasza, jak najbardziej, przecież to już tradycja, że alilujka kończy się w jego domu przedstawieniem i zabawą. Przed samą Wielkanocą tego roku Antoni naprawił podłogę; zza prowizorycznego czarnego parawanu wypełzł przed widownię trzygłowy smok i rogaty diabeł, pokazały się kryjące twarze za maskami, symboliczne postaci: błazna, dewotki, żebraka, pijaka, zalotników. Przedstawienie z maskami autorstwa Marii Łubiancewej to już w Dziadówku tradycja, niewiele tu słów, rekwizyty i stroje zmieścić pewnie można w podręcznym bagazu; istotny jest gest, ruch, muzyka. Widownia zazwyczaj żywo reaguje, jedni się śmieją, inni dogadują, dzieci trochę się boją, czasem ktoś wyjdzie na zaimprowizowaną scenę.

Teatr Wiejski Węgajty istnieje od 1986 roku, jego siedzibą jest położona niedaleko Olsztyna wieś Węgajty. „Tam też - jak pisze T. Kornaś (Konteksty 1991 nr 3/4) - W malowniczych warmińskich okolicach, osiedlili się twórcy zespołu. Choć mieszkają obecnie na wsi, wszyscy zostali ukształtowani w środowisku miejskim, co więcej, w tradycjach różnych regionów, a nawet krajów. Ma to dość istotne znaczenie, gdyż Teatr Wiejski Węgajty, jak to programowo zawarł w swej nazwie, zainteresowania zwrócił ku szeroko rozumianej kulturze wiejskiej, ludowej. (...) Sedno twórczości Węgajt, zarówno teatralnej, jak i muzycznej, leży w wyłuskiwaniu z tego, co jest już tylko etnograficznym zapisem świata (ze starych melodii, historii, gawęd, pieśni i podań), jego żywej istoty objawiającej się podczas międzyludzkiego spotkania. W żywym kontakcie kultura ludowa odsłania swe drugie oblicze. Pod powierzchnią nieprawdopodobnych ludowych opowieści, prościutkich przyśpiewek czy zaśpiewów kryje się archaiczno-religijny sposób pojmowania świata, a dokladniej życia w nim. Kultura ludowa pozostając w swych objawach różnorodna, prowadzi zawsze do myślenia ekologicznego, rozumianego jako życie w zgodzie z ludźmi i przyrodą. (...) Węgajty to również, a może przede wszystkim, wspaniala kapela. Muzyka jest fundamentem i punktem wyjścia do wszelkiej aktywności, (...) staje się podstawową formą kontaktu z obcymi przecież ludźmi wsi”.

Wydaje się, że dla Węgajt bardzo ważna jest podróż. „Stoję na gościńcu, będę przybyszem, gościem, »hostis«, obcym bliźnim” - czytamy w tekście W. Sobaszka (Konteksty 1991 nr 3/4), ale i powracanie w miejsca już znane. Na szlaku ich wędrówek leży Dziadówek; po dwunastu z górą latach powracają tu co roku jako przyjaciele. „A teraz to już takie bliskie, takie swoje, że też tak można z człowiekiem się zżyć, dobre ludzie, nie jakieś łapsy, już oni tu przyjeżdżają jak do domu...” - kończy swoją opowieść o „grajkach” babcia Maliszewska.